2022 წლის აპრილში, საქართველოს კინოაკადემიის გადაწყვეტილებით, კინოს სახლში სალომე ჯაშის ფილმის – „მოთვინიერების“ – ჩვენებები გაუქმდა. ევროპის კინოაკადემიის ჯილდოზე ნომინირებული ფილმის საკუთარ დარბაზში გაშვებაზე ქართულმა კინოაკადემიამ უარი თქვა.
„მოთვინიერების“ რეჟისორი, სალომე ჯაში ამბობს, რომ ფილმი ერთ კონკრეტულ იდეაზე არაა და ბევრნაირი ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა. მისი თქმით, ქართულ ამბავზე მოყოლილი ფილმი, ამავდროულად, უნივერსალურ ამბავსაც ჰყვება. ამბავს ძალაუფლების შესახებ.
საქართველოში უმდიდრეს ადამიანს უჩვეულო გატაცება აქვს: უზარმაზარ, საუკუნოვან ხეებს აგროვებს. მისი დავალებით, ხეებს ზღვისპირეთიდან თხრიან და ხელოვნურად გაშენებულ დენდროლოგიურ პარკში გადააქვთ. ხეების მოგზაურობის ამბავი – ადამიანის მიერ ბუნების მოთვინიერების ნაწილია.
სალომე ჯაშს ჟურნალისტიკის ფაკულტეტი აქვს დამთავრებული. მოგვიანებით როიალ ჰოლოუეის ლონდონის უნივერსიტეტის სამაგისტრო კურსი კინოდოკუმენტალისტიკის სპეციალობით გაიარა. მუშაობდა ტელეკომპანია რუსთავი 2-ის რეპორტიორად. გადაღებული აქვს ათამდე დოკუმენტური ფილმი. „მოთვინიერება“ მისი ბოლო ნამუშევარია.
ბოლო ამბით დავიწყოთ – „მოთვინიერებით“.
ამბავი დაიწყო იმით, რომ ჩვენმა კინოთეატრებმა უარი თქვეს „მოთვინიერების“ გაშვებაზე იმ არგუმენტით, რომ მათ არ აქვთ დოკუმენტური კინოს გაქირავებაში გაშვების გამოცდილება. მერე წავედი კინოს სახლში. ვიფიქრე, სწორი სივრცე იქნებოდა ფილმის საჩვენებლად. ვესაუბრე კინოაკადემიის პრეზიდენტობის მოვალეობის შემსრულებელს. მარტივად შევთანხმდით შვიდ ჩვენებაზე. ამასობაში კინოაკადემიის პრეზიდენტად აირჩიეს მინდია ესაძე, რომელიც იმ დროს არ იმყოფებოდა საქართველოში. როცა ჩამოვიდა, როგორც ჩანს, მაშინ გაიგო, რომ ფილმს კინოს სახლში აჩვენებდნენ. 10 აპრილს გვქონდა პირველი ჩვენება და 28 აპრილს დაგეგმილი მეორე ჩვენების დღეს გავიგე, რომ მომდევნო დღიდან დანარჩენი ჩვენებები აღარ გაიმართებოდა. მიზეზის გასარკვევად დავუკავშირდი მინდია ესაძეს, რომელმაც მითხრა, რომ არ სურს აჩვენოს ნაწარმოები, რომელიც აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს და პოლიტიკურ ნიადაგზე ყოფს ადამიანებს. ზუსტად ასე მითხრა. არ მინდა გავიჭყლიტო და არ მინდა ვიყო მსხვერპლიო. იგულისხმა ის, რომ მას არ სურდა პრობლემა შეჰქმნოდა ვინმესგან, ფილმის მის სივრცეში გაშვების გამო. თუმცა ეს სივრცე – კინოს სახლი – არაა მისი სივრცე. ის ეკუთვნის კინოაკადემიას, რომელშიც ერთიანდება 300-ზე მეტი წევრი და რომლის მიზანიც, წესით, ქართული კინემატოგრაფიის განვითარება, ფილმების ჩვენება და აუდიტორიამდე მიტანა უნდა იყოს. დავეთანხმე, რომ ფილმი ნამდვილად იწვევს აზრთა სხვადასხვაობას, ისევე, როგორც ყველა სხვა ფილმი, თუმცა ავუხსენი, რომ ფილმი ქართულ პოლიტიკას არ შეეხება. არ ჰქონდა ნანახი და შევთავაზე, რომ გავუგზავნიდი ფილმს, რაზეც მიპასუხა, რომ არ სცალია სანახავად და რომ ამ ფილმმა უკვე გამოიწვია ხმაური და მისი ნახვა არ ღირს, ისედაც ყველაფერი გასაგებია.
რა ემოცია გქონდათ?
გაოგნებული ვიყავი არა იმდენად ფილმის მოხსნით, არამედ უფრო იმ არგუმენტებით, რომლის საფუძველზეც მოიხსნა ჩვენებები. თუმცა ველოდი კიდეც, რომ რაღაც ეტაპზე ფილმს პრობლემები შეხვდებოდა. სასაცილოა, თუ სამწუხაროა, რომ კინოაკადემიის პრეზიდენტი, რომელიც დაფინანსებას არ იღებს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან და რომელსაც, წესით, დამოუკიდებლობის ყველა შესაძლებლობა აქვს, საკუთარი ნებით ხდება ქვეშევრდომი.
საბოლოოდ, ფილმი სხვადასხვა ალტერნატიულ სივრცეში აჩვენეთ. ბევრმა ნახა?
ფილმის მოხსნის შემდეგ ბევრად მეტმა ადამიანმა გაიგო მის შესახებ, ბევრად მეტი დაინტერესდა, მოვიდა სანახავად და ბევრად მეტი სივრცე გაჩნდა არა მარტო ფილმზე სასაუბროდ, იმაზე სალაპარაკოდაც, რა სივრცეში ვცხოვრობთ. ფილმის სანახავად მისვლა გახდა აქტი, განაცხადი. ამ აკრძალვამ გამოაჩინა, როგორ სისტემაში ვცხოვრობთ და ასევე აჩვენა, რომ არის უამრავი თავისუფალი ალტერნატიული სივრცე.
ვარაუდობდით თუ არა, რომ ფილმი ხმაურიანი აღმოჩნდებოდა?
როცა ამ ფილმის გადაღების უფლება მოგვცეს, ეს უფრო მოულოდნელი იყო, ვიდრე ის, რომ ფილმს ჩვენებისას წინააღმდეგობა შეხვდებოდა. თუ ამ ყველაფრის გადაღება შევძელით, რატომ ვერ შევძელით მისი ჩვენება, მაშინ, როცა ჩვენ არ გვაქვს რომელიმე პოლიტიკური პარტიის დაფინანსება, მე არ ვარ პოლიტიკურად ანგაჟირებული ადამიანი, ფილმში არაფერია ისეთი, რაც სინამდვილეში არ ხდება. ჩვენი მუშაობა გაცხადებული იყო. გადაღების დროს ვამბობდით, რომ ფილმი არ იქნებოდა არც პროპაგანდისტული, არც ცალსახად კრიტიკული. და ასეც არის. ფილმი გაცილებით მეტს ეხება, ვიდრე ვინმეს კრიტიკას თუ დაძრახვას. ამიტომაც, არა, მაინც არ მეგონა, რომ ფილმის კინოდარბაზში გაშვება შეუძლებელი გახდებოდა.
საინტერესოა ის, რომ „მოთვინიერება“ გამოვიდა კინოთეატრებში შვეიცარიაში, გერმანიასა და დიდ ბრიტანეთში. შემოდგომაზე აშშ-ში გამოვა. დოკუმენტური კინო, ზოგადად, ხშირად ვერ ხვდება კინოთეატრებში. ფილმი ძალიან წარმატებული აღმოჩნდა. იყო ნომინირებული ევროპის კინოაკადემიის ჯილდოზე. აჩვენეს 100-ზე მეტ კინოფესტივალზე. 20-მდე ჯილდო აიღო. ამის ფონზე ის, რომ არცერთი კინოდარბაზი ამ ფილმს არ აჩვენებს საქართველოში, აბსურდია და იმის მანიშნებელი, რომ ჩვენი დემოკრატია ჯერ კიდევ მოწყვლადია. სამწუხაროა და, მით უმეტეს, იმ კონტექსტში, როდესაც ვცდილობთ ევროკავშირის წევრი ვიყოთ. ზოგჯერ ვფიქრობ, როგორ ვთქვა სათქმელი ისე, რომ არ ვავნო ამ პროცესს.
არის თუ არა ეს ფილმი პოლიტიკური?
ჩვენ ერთმნიშვნელოვნად ვთქვით, რომ არ გვაინტერესებდა პარტიული პოლიტიკა, თუმცა, საბოლოო ჯამში, ყველაფერი პოლიტიკურია. ის, რომ ჩვენ ვსაუბრობთ, პოლიტიკური აქტია, ბენზინს სად ჩავასხამთ, ესეც პოლიტიკური გადაწყვეტილებაა; რა პროდუქტს ვიყიდით მაღაზიაში, რუსულს თუ არარუსულს, დავფიქრდებით თუ არა ამაზე – ესეც პოლიტიკაა. ჩვენ, მოქალაქეები, ყოველდღე ვიღებთ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებს. ნაგავს ქუჩაში დავყრით თუ ურნაში ჩავყრით, მოვითხოვთ თუ არა ამ ნაგვის გადამუშავებას – ყველაფერი პოლიტიკაა. შესაბამისად, ფილმიც პოლიტიკურია, ისევე, როგორც ნებისმიერი სხვა მოქალაქეობრივი აქტი. მაგრამ ფილმი არ ეხება ქართულ პოლიტიკას. ეს ჩემთვის არ იყო საინტერესო.
ზოგადად, პოლიტიკა გაინტერესებთ?
პოლიტიკა როგორც მოქალაქეობრივი ჩართულობა, როგორც ხელისუფლების ანგარიშვალდებულება მოქალაქეებთან – მაინტერესებს. მაგრამ პოლიტიკა როგორც პოლიტიკური კინკლაობა არათუ არ მაინტერესებს, ძალიან სასაცილო, შინაარსისგან დაცლილია ჩვენს ქვეყანაში.
რა გხიბლავთ საქართველოში? რატომ გინდათ აქ ცხოვრება?
საინტერესო ქვეყანაა. სხვაგან ვერსად ნახავ მოცურავე ხეს, მაგალითად. ეს ნახევრად ხუმრობით, მაგრამ თავიდანვე, 90-იანი წლებიდან და ალბათ მანამდეც, როცა ბავშვი ვიყავი, მქონდა შეგრძნება, რომ მე რაღაც პროცესის მონაწილე ვარ. და როცა პროცესის მონაწილე ხარ, ის შეგრძნებაც გაქვს, რომ შეგიძლია რაღაც შეცვალო, შექმნა. მონაწილეობა გაცილებით საინტერესოა, ვიდრე დამკვირვებლობა. საზღვარგარეთ ცხოვრების შესაძლებლობა მქონია, მიფიქრია კიდეც, ხომ არ გადავსახლდე-მეთქი, მაგრამ ყველგან, საქართველოს გარდა, გარემო უცხოა ჩემთვის. არის ქვეყნები, ქალაქები, რომლებიც ძალიან ღიაა უცხოელებისთვის, სადაც შეიძლება ადაპტირება შევძლო, მაგრამ ის გარემო არ არის ჩემი, არ აღმაფრთოვანებს, არ მაბრაზებს ისე, როგორც აქაურობა.
თავისუფლება რა არის თქვენთვის?
მართალი რომ ხარ საკუთარ სინდისთან, ალბათ, ესაა თავისუფლება. რაღაც კომფორტის გამო რომ არ იღებ გადაწყვეტილებებს, კომპრომისზე რომ არ მიდიხარ. კომპრომისი, ცხადია, მნიშვნელოვანია ურთიერთობაში, მათ შორის, საქმიანში, მაგრამ ამ შემთხვევაში ვგულისხმობ კომპრომისს საკუთარ თავთან და ძირითად ღირებულებებთან. ჩემთვის ესაა შემწყნარებლური ღირებულებები – რომ არ დავარქვა მაინცდამაინც ლიბერალურ-დასავლური ღირებულებები – სადაც შეგვიძლია ერთმანეთს პატივი ვცეთ, ერთმანეთს მივცეთ სივრცე.
ჟურნალისტიკა აირჩიეთ და შემდეგ გადაინაცვლეთ დოკუმენტურ კინოში. რაღაც გეგმის ნაწილი იყო თუ თავისთავად გამოვიდა ასე?
ყოველთვის უფრო მეტად ვიზუალური ხელოვნება მაინტერესებდა. ვიზუალური გამოხატვის ხერხები. ამბის ამ ფორმით გადმოცემა. თუმცა ვერ ვიტყვი, რომ მაინცდამაინც დოკუმენტური კინო მიზიდავდა. უფრო ზუსტად, დიდად არც ვიცოდი, რა იყო დოკუმენტური კინო იმ ფორმით, რა ფორმითაც ის ახლა მაინტერესებს. 90-იანების ბოლო იყო, 2000-იანების დასაწყისი, როცა დისქავერი, ნეშენალ ჯეოგრაფიქი ახალი აღმოჩენილი გვქონდა საქართველოში და ბევრს ზუსტად ეს ეგონა დოკუმენტური კინო ან რაიმე სატელევიზიო ნაწარმოები.
Civil.ge-სა და რუსთავი 2-ში ვმუშაობდი ჟურნალისტად. შემდეგ გამიმართლა, ბრიტანეთის საბჭოს სტიპენდია მივიღე და სამაგისტრო კურსი დავასრულე დოკუმენტური კინოს განხრით. რასაც ახლა ვაკეთებ, იმის პირდაპირი შედეგია, რაც იქ ვისწავლე. თბილისში დავბრუნდი, კიდევ ერთი წელი ვიმუშავე ტელევიზიაში და წამოვედი.
პირველი, შედარებით დიდი, ფილმის იდეა ჯერ კიდევ რუსთავი-2-ში მუშაობის დროს გაჩნდა. გურიაში ვიყავით გადაღებაზე. ჩოხატაურში რესტორანში შევედით სასაუზმოდ. ზამთარი იყო. შენობაში ისე ციოდა, საკუთარ სუნთქვას ორთქლად რომ ხედავ. კედლები ღია მწვანე და სტაფილოსფერი პლასტიკატით იყო დაფარული. ერთი მაღალი ქალი დაგვხვდა, ყვითელი ჯემპრი ეცვა, მოკლე თმა ჰქონდა და იმ სიცივეში ხელებაკაპიწებული გვემსახურებოდა. უცებ მივხვდი, რომ ეს იყო ამბავი. თითქოს არაფერი განსაკუთრებული არ იყო, მაგრამ, აი, ეს არის ამბავი სინამდვილეში. რაც ხდება, რამაც რაღაც განცდა დატოვა. მერე დავბრუნდი და ფილმი გადავიღე. მთლიან შენობაზე, როგორც მიკროკოსმოსზე. პატარა საქართველოზე. პირველადი იმპულსი, პირველი შეგრძნება ძალიან მნიშვნელოვანია ჩემთვის.
რა აქვს დოკუმენტურ კინოს ისეთი, რაც არ გყოფნიდათ ჟურნალისტიკაში? რის გამოც ამის კეთება უფრო მოგინდათ?
ჟურნალისტიკას თავისი ხიბლი აქვს. მას აქვს პრეტენზია, ობიექტურად მოჰყვეს ამბავს, დაიცვას ბალანსი. მართალია, ობიექტურობა და ბალანსი საბოლოოდ არ არსებობს, მაგრამ ჟურნალისტიკისთვის ეს მაინც არის მიზანი. ძირითადი განსხვავებაა პატარა ფორმატიც. მახსოვს, სულ პირველად რომ წავედი სიუჟეტის გადასაღებად, თბილისი-რუსთავის გზაზე იყო ერთი სოფელი, სადაც ნავთობსადენი უნდა გაეყვანათ და ხალხი აპროტესტებდა ამას. გადაღების მერე მივხვდი, რომ მე, 23 წლის გოგოს, ეს უზარმაზარი რეალობა – ხალხის გაჭირვება, ის, რაც მათ ცხოვრებას პირდაპირ ეხებოდა, უნდა ამეღო და ორ წუთში ობიექტურ რეალობად გადმომეცა. იმდენად რთული იყო დავალება, მახსოვს, ემოციურად ძალიან განვიცადე. რა უფლება მაქვს, ეს ამხელა ამბები ორ წუთში ჩავატიო და მთელმა ქვეყანამ მიყუროს-მეთქი. რუსთავი-2 მაშინ ყველაზე პოპულარული არხი იყო. ბევრი მაყურებელი ძალიან დიდ პასუხისმგებლობას ნიშნავდა. მერე უკვე, მუშაობის დროს, პირიქით, მხიბლავდა, რომ შემეძლო შემექმნა რაღაც, რაც ამ ფორმით არ არსებობდა. შემექმნა და მიმეწოდებინა მაყურებლისთვის. უფრო მეტად მაინტერესებდა კადრებით ამბის მოყოლა, ე.წ. ვოის ოვერის გარეშე. რაღაც ამბის ასე გადმოცემა. სივრცის შექმნა სხვისთვის, სადაც ის რაღაც სამყაროს აღმოაჩენდა. რაღაც ისეთს, რასაც შეიძლება ყოველდღე ხედავდა, მაგრამ არა იმ კუთხით, როგორც მე ვთავაზობდი.
კინოს თემას როგორ ირჩევთ? ამბავს?
სხვადასხვანაირად ხდება ხოლმე. ფილმზე მუშაობას დიდი დრო, წლები სჭირდება, ამიტომ თემას ისე ვარჩევ, რომ, ვთქვათ, ოთხი წლის განმავლობაში მასზე მუშაობა არ მომბეზრდეს.
„მოთვინიერების“ შემთხვევაში პირველი იმპულსი იყო კადრი- მოცურავე ხე, რომელიც მთელმა ქვეყანამ ნახა. ამ გამოსახულებაში ბევრი შრე ჩანდა, ბევრი ურთიერთგამომრიცხავი ემოციის მატარებელი იყო ეს მრავალშრიანობა; რაღაცის არსებობა, რაც ზუსტად არ იცი რა არის, ზუსტად სახელს ვერ არქმევ და ბევრი ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა. როცა დაზუსტებით არ იცი რასთან გაქვს საქმე, მაგრამ გიზიდავს.
ფილმზე მუშაობისას ყველაფერს წინასწარ გეგმავთ?
რაღაცას გეგმავ, რაღაც თითქოს ჯადოსნურად ხდება. დაგეგმვისა და მოულოდნელობის სინთეზია. აი, დგახარ, რაღაცას ელოდები და უცებ შეიძლება ისეთი რამ მოხდეს, თმა ყალყზე დაგიდგეს.
შთაგონებას რა ადგილი უკავია ამ პროცესში?
შთაგონებაა რაღაც იმპულსები, რაც ცარიელ ადგილზე, რა თქმა უნდა, არ ჩნდება. ყველაფერი შინაარსის მატარებელია. უბრალოდ, ეს პირველადი იმპულსი, პირველი მიზიდულობა არ არის ბოლომდე ცნობიერი. ამბავს თავდაპირველად ემოციით ვუკავშირდები და მერე ვიწყებ იმის ანალიზს, თუ რატომ დამაინტერესა მან. რადგან ასე შთამაგონა, ესე იგი რაღაც მნიშვნელოვანი იყო შიგნით.
პირველადი იმპულსი ძალიან მნიშვნელოვანია, მერე ეს ვითარდება და სხეულს ისხამს მუშაობის პროცესში. რაღაც სახელი ერქმევა ან ზოგჯერ არც ერქმევა. ხანდახან რთულია იმის თქმა, კონკრეტულად რაზეა ფილმი. მაგალითად, „მოთვინიერება“ კი არის ხეების გადარგვის პროცესზე, მაგრამ ეს ფილმი სხვა რამეებზეც ჰყვება. თავისთავად, მე შემიძლია არტიკულირება, თუ კიდევ რაზეა ფილმი, მაგრამ მაინც მნიშვნელოვანი მგონია, მაყურებელმა თავად აღმოაჩინოს მისი საკუთარი შინაარსები, საკუთარი ინტერპრეტაციები.
რაში ხედავთ ქალების ძალას?
მომავალი არის ქალების. ადამიანები, რომლებიც ცდილობენ უკეთესობისკენ შეცვალონ რაღაც, ვინც აქტიურია, იბრძვის, ვინც ღიაა ცვლილებებისთვის, ვინ ზრუნავს გარემოზე – საქართველოში, ძირითადად, ქალები არიან. მათ უნდათ უკეთესი გარემო არა მხოლოდ თავიანთი თავისთვის, სხვებისთვისაც. ხოლო რასაც ხშირად კაცებში ვხედავ – და, რა თქმა უნდა, არა ყოველთვის – ესაა უკეთესო გარემოს სურვილი საკუთარი თავისთვის. ამიტომ, ვფიქრობ, რომ დღეს დგება კაცების მმართველობის დასასრული. ბოლო გაფართხალებას ჰგავს. ცოტა ვუტრირებ, ვხუმრობ, მაგრამ ხუმრობა ზოგჯერ საჭიროა, რომ ამბავი გადმოსცე.
რაზე იცინით ყველაზე ხშირად?
უხერხულ სიტუაციებზე.
თვითირონია მნიშვნელოვანია?
ძალიან.
თავისუფალ დროს რისი კეთება გიყვართ?
ქალაქიდან გასვლა, ჰაერზე, ბუნებაში ყოფნა. როცა არ ვმუშაობ, ჩემს შვილთან ერთად ვარ. 8 წლისაა და ჩვენ მარტონი ვცხოვრობთ.
რთულია დედობა?
მარტოხელა დედობა განსაკუთრებით რთულია, ფიზიკურადაც და ემოციურადაც. ვცდილობ ჩემს შვილს მივცე სივრცე, სადაც შეძლებს დამოუკიდებელ ადამიანად, ინდივიდად განვითარდეს. ვცდილობ არ შევზღუდო, რომ როცა გაიზრდება, იყოს თავისუფალი გონების მატარებელი, ემოციურად მყარად ფეხზე მდგომი ადამიანი, რომელიც ადვილად არ გახდება მანიპულაციის მსხვერპლი, იქნება ქმედითი.
მომავალზე ფიქრობთ ხოლმე?
აი, ხომ არიან ადამიანები, რომლებიც ამბობენ, ათ წელიწადში აქ ვიქნები ან ათ წელიწადში ამას მივაღწევ. მე არასდროს ასეთი შორეული მიზანი არ მქონია.