ავტორი: ნინი თურქია
ფოტო: Markus Spiske
დღევანდელ სამყაროში ფასეულობათა რიცხვს ადამიანის პირადი ინფორმაციაც შეემატა. მონაცემების მოცულობა, რომელსაც ჩვენ, ინტერნეტის მომხმარებლები, ყოველდღიურად ვქმნით ჯამში 2.5 კვინტილიონ ბიტს გაუტოლდა და ეს რიცხვი ყოველდღიურად იზრდება. მხოლოდ ბოლო ორი წლის განმავლობაში მონაცემთა ბაზის 90% შეიქმნა. ეს გასაკვირი არცაა, რადგან ინტერნეტ სივრცეში განხორციელებულ ყოველ ქმედებას კომპანიები პერსონალურ ინფორმაციად გარდაქმნიან. მაგალითად, გუგლი ყოველი „ძიების“ შემდეგ უფრო და უფრო მეტს „სწავლობს“ თითოეული მომხმარებლის შესახებ. აგროვებს ამ ინფორმაციას და მას პერსონალურ მონაცემთა ბაზაში ინახავს, რომელშიც კონკრეტულ მომხმარებელთა ინტერესები, მათთვის მოცემულ მომენტში საჭირო პროდუქცია თუ პოლიტიკური შეხედულებებია ასახული. ყოველდღიურად „გუგლის“ ძებნის ფუნქციით 3.5 მილიარდზე მეტი ოპერაცია ხორციელდება, ამ წინადადების ჩაკითხვისას კი დაახლოებით – 40 000 განხორციელდა.
ამ ტენდენციას არც სოციალური ქსელი ჩამორჩება, რომელშიც Facebook ლიდერობს. 2019 წლის სტატისტიკის თანახმად, Facebook-ზე 2.38 მილიარდი აქტიური მომხმარებლიდან ყოველდღიურად, საშუალოდ 1.5 მილიარდი აქტიურობს. ყოველწამიერად 4 ახალი პროფილი იქმნება და ამასთანავე, დღის განმავლობაში 300 მილიონი ახალი სურათი იტვირთება. ამ მონაცემებს კომპანიები მონეტარიზაციისთვის იყენებენ და მათი დახმარებით მოგების მაქსიმიზაციას ახდენენ. მხოლოდ აშშ-ში 10 000 კომპანია მუშაობს პერსონალურ მონაცემთა შეგროვებასა და გაყიდვაზე. ის უფასო სერვისი, რომელსაც Facebook თუ გუგლი მომხმარებელს სთავაზობს, მათგან ანგარიშსწორებას მოითხოვს. ეს უკანასკნელი კი, არა ტრადიციული ფულადი რესურსით, არამედ ჩვენი პერსონალური ინფორმაციით ხდება. დღევანდელი მარკეტინგის საფუძველი სწორედ, პერსონალურ ინფორმაციაზეა აგებული, რომელიც შესაძლებელს ხდის ძალიან კონკრეტული სამიზნე ბაზრის არსებობას და პრინციპს, რომლის თანახმადაც „საჭირო პროდუქტი, საჭირო დროს, საჭირო ადამიანთან“ პირად გვერდზე ჩნდება.
პირადი მონაცემები რეკლამირების პროცესს თვითმყოფადობასა და ეფექტურობას ანიჭებს. შესაბამისად, მარკეტინგის სფერო კრეატიულობის გარდა, მათემატიკურ და ანალიტიკურ უნარებსაც მოითხოვს. შეიძლება ითქვას, რომ ვალუტა, რომელიც უფასო გაცვლას შესაძლებელს ხდის დღეს – პირადი ინფორმაციაა, რომელსაც ჩვენ ინტერნეტ მომსახურებისთვის ვიხდით. აღსანიშნავია, რომ მომხმარებელს ეს ესმის კონცეპტუალურად, მაგრამ არა სპეციფიკურად.
ის, რომ ყოველი დარეგისტრირების დროს საიტი გვთხოვს „ხელი მოვაწეროთ“ პირად ინფორმაციასთან დაკავშირებულ შეთანხმებას[6], რომელიც „სამოცგვერდიანი“ დოკუმენტია, არაფერს არ ცვლის. რადგან მომხმარებელის უდიდესი ნაწილი არ კითხულობს ამ შეთანხმებას, ან თუ კითხულობს, მაშინ სრული კონცეფცია მაინც გაუგებარი რჩება.
მომხმარებლის პირად ინფორმაციას არა მხოლოდ გიგანტი კომპანიები, არამედ სხვადასხვა ქვეყნის მთავრობაც ამუშავებს. არსებობს პერსონალური მონაცემების გამოყენების ოთხი ძირითადი ფორმა, რომელსაც განსხვავებული მიზნები აქვთ. ესენია: მონეტარიზაცია, ვალდებულება/პასუხისმგებლობა, კონტროლი და მონაწილეობა/ჩართულობა. თითოეული მათგანი შესაბამისია იმ მოდელისა, რომელსაც ამერიკის შეერთებული შტატები, ევროპა/იაპონია, ჩინეთი და ინდოეთი იყენებს პირად მონაცემებთან ურთიერთიბაში.
1. აშშ-ს მიდგომა მონაცემთა მონეტარიზაციაზეა კონცენტრირებული. ბიზნესს აქვს უფლება, ფლობდეს იმ მონაცემებს, რომელთა მოპოვებაში მათ ინვესტიცია განახორციელეს. აშშ-ს კომპანიები ფლობენ ასობით მილიონი მომხმარებლის პირად ინფორმაციას და აქვთ შესაძლებლობა შეიძინონ და გაყიდონ ეს მონაცემები. ასეთი მიდგომა კომპანიას იმ არამატერიალური აქტივების ფლობის შესაძლებლობას აძლევს, რომელთა ეკონომიკური ღირებულება საბალანსო ქაღალდზე ვერ აისახება. მაგალითად, „ფეისბუკის“ აქტივთა ჩამონათვალში არ არის ჩაწერილი პირადი მონაცემების პუნქტი, თუმცა ეს ის არამატერიალური აქტივია, რომლის წყალობითაც კომპანიის ღირებულება ბაზარზე ნახევარ ტრილიონ დოლარს უტოლდება.
2. პირადი მონაცემების შესახებ ევროპაში არსებული პოლიტიკის თანახმად, ქვეყნები ითვალისწინებენ იმ რისკებს, რომლებიც დაკავშირებულია კომპანიის მხრიდან მომხმარებლის პირადი მონაცემების დაკარგვასთან, მოპარვასთან და მათ დანაშაულებრივ ქმედებაში გამოყენებასთან. ევროპაში მოქმედებს კანონი, რომელიც ახდენს მონაცემთა დაცვის რეგულაციას. იმ შემთხვევაში, თუ კომპანია დაარღვევს კანონით გათვალისწინებულ ნორმებს (მოხდება მომხმარებლის ინფორმაციის მოპარვა, დაკარგვა), მაშინ კომპანიას ეკისრება ფულადი ჯარიმა და გარკვეული სასჯელი. აღსანიშნავია, რომ ევროპის რეგულაცია აკონტროლებს მონაცემთა იმ რაოდენობას, რომელსაც ერთი კომპანია შეიძლება ფლობდეს.
3. ჩინური მიდგომა მონაცემთა კონტროლზეა ორიენტირებული. ჩინეთში თითოეული კომპანია ვალდებულია შეაგროვოს მონაცემები, რომელზეც მთავრობას შეუზღუდავი წვდომის უფლება უნდა მისცეს. შესაბამისად, მთავრობას აქვს შესაძლებლობა, გამოიყენოს ნებისმიერი მონაცემი შეზღუდვის გარეშე. ამ მიდგომის წყალობით ჩინეთის მთავრობა ფლობს ხელოვნური ინტელექტის ისეთ სისტემას, რომელსაც აქვს უნარი, ქვეყნის ფარგლებს შიგნით რეალურ დროში მოახდინოს ნებისმიერი ადამიანის იდენტიფიცირება. ხელოვნურ ინტელექტს მთავრობა კრიმინალური დამნაშავეების ამოცნობისათვის, არალეგალური ფინანსური აქტივობის გამოაშკარავებისა და სხვადასხვა „დივერსიული“ პოლიტიკური აქტივობის განმხორციელებელი ან დამგეგმავი პიროვნებების ამოცნობისათვის იყენებს.
4. ინდოეთი ციფრულ პლატფორმას საზოგადო სიკეთის შესაქმნელ ფუნქციას აკისრებს. 2009 წელს ქვეყანაში დაიწყო „ადჰაარის“ ინიციატივა, რომელიც წარმოადგენს მსოფლიოში უმსხვილეს ბიომეტრიულ ნაციონალურ საიდენტიფიკაციო ბაზას. მას შესაძლებლობა აქვს ამოიცნოს 1.2 მილიარდი მომხმარებელი რეალურ დროში. ეს პროგრამა თითოეულ მომხმარებელს 12 ნიშნა კოდს ანიჭებს, იყენებს თითის ანაბეჭდსა და ირისის სკანირებას იმისათვის, რომ პასუხი გასცეს ერთადერთ კითხვას – ხარ თუ არა ის, ვისზეც ამბობ რომ ხარ. ამ სისტემის შექმნის მთავარ მიზანს იდენტობის ამოცნობა და დაზუსტებული ისტორიის ეკონომიკურ ფერხულში ტრანზაქცია წარმოადგენს. ეს შესაძლებლობას მისცემს იდენტიფიცირებულ ადამიანს, მოახდინოს ქვეყნის ეკონომიკურ ცხოვრებაში ინტეგრაცია.
რაც შეეხება ქართულ რეალობას… საქართველოში მოქმედებს კანონი პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ, რომლის მიზანს, პერსონალური მონაცემის დამუშავებისას ადამიანის უფლებისა და თავისუფლების, პირადი ხელშეუხებლობის დაცვა წარმოადგენს. მონაცემთა დაცვის შესახებ კანონის მეორე თავის მერვე მუხლის თანახმად, შეზღუდვები არსებობს მონაცემთა პირდაპირი მარკეტინგის მიზნებისათვის დამუშავებაზე. პირდაპირი მარკეტინგი გულისხმობს ინდივიდისთვის, მოკლე ტექსტური შეტყობინებით, ელექტრონული ფოსტით, სატელეფონო ზარით ან ნებისმიერი სატელეკომუნიკაციო საშუალებით საქონლის ან მომსახურების შეთავაზებას.
კანონის თანახმად, პირდაპირი მარკეტინგის მიზნებისთვის, მხოლოდ საჯაროდ ხელმისაწვდომი წყაროებიდან მოპოვებული მონაცემების დამუშავებაა შესაძლებელი. ასეთ მონაცემთა რიცხვს მიეკუთვნება სახელი, მისამართი, ტელეფონის ნომერი, ელექტრონილი ფოსტის მისამართი და ფაქსის ნომერი. თუმცა
არსებობს გამონაკლისი, პირდაპირი მარკეტინგის მიზნებისთვის შესაძლებელია დამუშავდეს ნებისმიერი მონაცემი იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს წერილობითი თანხმობა მონაცემთა სუბიექტის მხრიდან. აღსანიშნავია, რომ პირის შესახებ ინფორმაცია საჯაროდ მიიჩნევა იმ შეთხვევაში, თუ ინფორმაციის გასაჯაროება უშუალოდ სუბიექტის მხრიდან ხორციელდება, ან თუ ცალკეული მონაცემის საჯაროობა კანონით არის განსაზღვრული. კანონის თანახმად, ფიზიკურ პირს აქვს უფლება, იცოდეს მარკეტინგის განმახორციელებლის ვინაობა, მონაცემთა დამუშავების მიზანი და კანონიერი საფუძველი. ფლობდეს ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რა კონკრეტული ინფორმაცია მუშავდება მის შესახებ. შეუძლია ნებისმიერ დროს მოითხოვოს მონაცემების პირდაპირი მარკეტინგის მიზნებისთვის გამოყენების შეწყვეტა და უარი განაცხადოს საკუთარი მონაცემების მესამე პირებისათვის გადაცემაზე.